Η ενασχόληση με την έρευνα της διατροφής των αρχαίων Σπαρτιατών, μας βοήθησε να καταλάβουμε βασικές αρχές και αξίες που διαμορφώνουν τους κανόνες της διατροφής και απορρέουν από την βιοθεωρία και την κοσμοθεωρία της ισχυρότερης πόλης κράτους της αρχαίας Ελλάδας, της Σπάρτης, η οποία χάρη σε αυτούς τους κανόνες και τις αξίες ζωής κατάφερε να κυριαρχήσει επί μακρόν στην αρχαιότητα και να συνεχίζει και σήμερα να διδάσκει τρόπους διαπαιδαγώγησης παραμένοντας παράδειγμα ως κοινωνία .

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι, οι οποίοι κατέγραψαν τους τρόπους παρασκευής του φαγητού από τον 5ο αιώνα π.Χ. Έτσι, δημιούργησαν το πρώτο γαστρονομικό αρχείο του κόσμου. Το πρώτο βιβλίο μαγειρικής, το οποίο γράφτηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. ήταν η Ηδυπάθεια του Αρχέστρατου, ενώ τα δεκαπέντε βιβλία των Δειπνοσοφιστών του Αθήναιου αποτελούν μία γαστρονομική πραγματεία για τη διατροφή και τις συνήθειες των κατοίκων της Ανατολικής κυρίως Μεσογείου. Τον 4ο αιώνα π.Χ. λέγεται πως εμφανίστηκαν οι πρώτοι επαγγελματίες μάγειροι και ζαχαροπλάστες που συχνά περνούσαν έξω από τα πλούσια σπίτια, έτοιμοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων βέβαια διέφερε από πόλη σε πόλη. Καθοριζόταν συγκεκριμένα από την αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή της κάθε περιοχής, τις κλιματολογικές συνθήκες, τις γνώσεις και τις τεχνικές επεξεργασίας των τροφίμων, τις οικονομικές δυνατότητες και τις καθημερινές συνήθειες.

Μέσα από τις αρχαιοελληνικές πηγές αποκτάμε μια σημαντική πρόσβαση στην καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων και στην προκειμένη περίπτωση των αρχαίων Σπαρτιατών. Βέβαια, το γεγονός πως οι ίδιοι δεν κατέγραφαν σε κείμενα στοιχεία που αφορούσαν την καθημερινότητά τους παρουσιάζει εμπόδια στην εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.

Η αρχαία ελληνική γραμματεία μας βοηθά επίσης στην παρακολούθηση της ιστορικής εξέλιξης βασικών προϊόντων που αποτελούσαν την πρώτη ύλη στο σύστημα διατροφής στην αρχαιότητα, στην κατανόηση των ποικιλιών των διατροφικών ειδών της αρχαιότητας και στην αναγνώριση της διαχρονικής παρουσίας της πλειονότητας εξ αυτών στην σύγχρονη εποχή. Οι διάφορες χρήσεις των προϊόντων, οι καλλιεργητικές τεχνικές, αλλά και τα διατροφικά στοιχεία βασικών προϊόντων, όπως είναι το ελαιόλαδο, ο οίνος, τα σιτηρά και τα σύκα, τα οποία κυριαρχούν στο διαιτολόγιο τόσο των αρχαίων, όσο και των σύγχρονων Ελλήνων και τα οποία διαμορφώνουν ιδιαίτερα το διαιτολόγιο των Σπαρτιατών, θα διαπιστώσουμε ότι παραμένουν το κέντρο γύρω από το οποίο αναπτύσσεται και το σύγχρονο διαιτολόγιο.

Επίσης σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της διατροφής των αρχαίων Σπαρτιατών αποτέλεσε η ανάπτυξη της βιοτεχνίας στον τομέα της παραγωγής αγγείων για ποικίλη χρήση σε σχέση με την διατροφή, όπως αγγεία για την παρασκευή των φαγητών, για την βρώση και την πόση, για την συντήρηση των φαγητών, όπως και άλλων εργαλείων που συνέβαλαν στην καλλιέργεια και επεξεργασία των πρώτων υλών της διατροφής .

Το παρόν πόνημα επικεντρώνεται στην έρευνα σχετικά με την διατροφή των αρχαίων Σπαρτιατών, αλλά αναγκαστικά επεκτείνεται ευρύτερα και στην καταγραφή και συμπερίληψη στοιχείων από την αρχαία Ελλάδα και τον γνωστό κόσμο της αρχαιότητας γενικότερα, μιας και στην περίοδο αναφοράς μας, περίοδο που ήκμασε η Σπάρτη, οι διεθνείς σχέσεις ήταν άκρως ανεπτυγμένες και οι ανταλλαγές μεταξύ των ανεπτυγμένων κοινωνιών ήταν εξ ίσου συνήθεις με σήμερα. Κατά συνέπεια, στοιχεία διατροφής που αναφέρονται από τους αρχαίους  Έλληνες συγγραφείς και από τους σύγχρονους ερευνητές σε παράλληλους προς την Σπάρτη πολιτισμούς, μπορούν να συμπεριληφθούν ως πληροφορίες εφ’ όσον τεκμηριώνονται από την έρευνα.

Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος ήταν τόσο προηγμένος στην κατανόηση της αξίας των διατροφικών στοιχείων και στην χρήση τους στην διαμόρφωση των συνταγών μαγειρικής, αλλά και στην ιατρική . Εξ ίσου εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η πλειονότητα των βασικών και συμπληρωματικών ειδών που συνθέτουν την διατροφή μας σήμερα , είναι γνωστά από την αρχαιότητα και προέρχονται από περισσότερους πολιτισμούς που ήκμασαν κατά καιρούς στην αρχαιότητα, αναδεικνύοντας έτσι για μια ακόμα φορά ότι η ανάπτυξη του εμπορίου στην Μεσόγειο υπήρξε ο καταλυτικός παράγοντας για την διάδοση των πληροφοριών και των πρώτων υλών που διαμόρφωσαν και εξέλιξαν την διατροφή των αρχαίων Ελλήνων και των αρχαίων Σπαρτιατών ειδικότερα.

Επίσης για την αρχαία Σπάρτη είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι και η διατροφή τους διαμορφωνόταν με βάση τις κοινωνικές και πολιτικές αξίες που χαρακτήριζαν την Σπαρτιατική πολιτεία και αγωγή. Οι διατροφικές τους συνήθειες στόχευαν να υπηρετήσουν τις αξίες που η Σπάρτη ενσάρκωσε διαχρονικά στην συνείδηση των Ελλήνων και της παγκόσμιας κοινότητας. Για τον λόγο αυτό και στον τομέα της διατροφής και των συνηθειών που αναπτύσσονται γύρω από την διατροφή, η Σπάρτη παραμένει μια ξεχωριστή περίπτωση που αξίζει ιδιαίτερη μελέτη και προσοχή.

Από την παρούσα έρευνα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι όλες οι πτυχές της κοινωνικής και ατομικής ζωής των αρχαίων Σπαρτιατών διέπονται από αυστηρούς κανόνες και από την συνειδητή επιδίωξη να υπηρετήσουν αξίες που στοχεύουν στην διατήρηση της ακμαίας, υγιούς, δυναμικής παρουσίας της Σπάρτης στο παγκόσμιο γίγνεσθαι του αρχαίου κόσμου.

Τίποτα στην αρχαία Σπάρτη δεν γίνεται τυχαία. Όλα ακολουθούν κανόνες που στοχεύουν στην διατήρηση και στην ανάπτυξη προσωπικών και κατ’ επέκταση κοινωνικών χαρακτηριστικών, όπως η εγκράτεια, η αυτοπειθαρχία, η λιτότητα, ο σεβασμός στις κοινωνικές αξίες, η φιλοπατρία και η αυτοθυσία για την πατρίδα, ο ανάπτυξη χαρακτηριστικών, όπως η οξυδέρκεια, η εφευρετικότητα, η αποδοχή του σφάλματος και των συνεπειών του, η αυτοσυγκράτηση, ο σεβασμός προς τους ξένους κλπ. Αυτά τα χαρακτηριστικά διαμόρφωσαν και τους κανόνες διατροφής, τους οποίους όποιος τους παρέβαινε αντιμετώπιζε τις συνέπειες.

Η παρούσα εργασία χωρίζεται σε τρία κεφάλαια:

Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο μεν πρώτο μέρος στην γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή στην αρχαία Σπάρτη, στα γεύματα των αρχαίων Σπαρτιατών και στα συσσίτια, ενώ στο δεύτερο μέρος εστιάζουμε στις μαγειρικές συνταγές που κυριαρχούν στην αρχαία Σπάρτη. Σε μερικές από αυτές θα δούμε με βάση την βιβλιογραφία και τις αρχαίες ελληνικές πηγές, να γίνονται αναφορές και σε σύγχρονες μεθόδους και σε δάνεια από σύγχρονες συνταγές, χωρίς να αλλοιώνεται ο βασικός χαρακτήρας των συνταγών της διατροφής των αρχαίων Σπαρτιατών.

Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται ευρεία αναφορά στην κεραμική τέχνη και στα αγγεία που κατασκευάζονταν στα Λακωνικά και Σπαρτιάτικα εργαστήρια και χρησίμευαν για όλες τις σχετικές με το φαγητό και την παρασκευή και συντήρηση των τροφίμων διαδικασία. Τα αγγεία αποτελούν τοπική τεχνοτροπία και παραγωγή της αρχαίας Σπάρτης και πέραν της παραγωγής που υπήρχε για εσωτερική κατανάλωση, η ανακάλυψη αυτών σε διάφορα μέρη του αρχαίου γνωστού κόσμου δείχνει ότι η Σπάρτη είχε αναπτύξει εξαγωγικό εμπόριο για την βιοτεχνία των αγγείων της σε συγκεκριμένους προορισμούς της Μεσογείου.

Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται εκτενής αναφορά στις διατροφικές αντιλήψεις των αρχαίων Σπαρτιατών που προκύπτουν από τις αρχαίες ελληνικές βιβλιογραφικές αναφορές, στα προϊόντα που αποτελούσαν την βάση της διατροφής τους και χωρίζεται σε τρεις επιμέρους ενότητες που είναι η Μεσογειακή Τριάδα ( οίνος- ελαία- σιτηρά), τα κρέατα και τα φυτικά προϊόντα, όπως στα λαχανικά –φρούτα- βότανα.

Για τον αναγνώστη του παρόντος πονήματος θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι για την τεκμηρίωση των αναφορών μας καταθέτουμε και αυτούσια τα αρχαιοελληνικά κείμενα με την μετάφρασή τους και πλήθος παραπομπών και υποσημειώσεων που παραπέμπουν στις πηγές μας.

 

Ανοίξτε το pdf που ακολουθεί για να δείτε το σύγγραμά μας.